Usability
Een brug tussen design en psychologie
Usability was de eerste ontwerp-discipline die mij de psychologische diepgang bood die ik al lange tijd zocht. Nadat ik me jarenlang had gericht op grafisch ontwerp — waarbij vooral esthetiek centraal stond — ontdekte ik in het begin 2012 deze psychologie-gestuurde ontwerp-discipline.
Usability richt zich op gebruiksvriendelijkheid. En om producten gebruiksvriendelijk te maken is kennis van psychologie, en inlevingsvermogen nodig.
Op deze kennisbank-pagina leg ik je onder andere uit wat usability is, hoe usability zich verhoudt tot mijn andere disciplines, wat een usability-specialist doet, wat het verschil is tussen usability en informatie-architectuur, wat het belang is van mijn website usability checklist, en wat mijn huidige rol is met betrekking tot usability.
Toelichting
Dit is een pagina uit mijn kennisbank. Mijn kennisbank bevat informatieve pagina’s met uitleg over mijn disciplines en kennisgebieden. Oorspronkelijk schreef ik deze pagina’s voor mijn klanten, zodat ik hun in begrijpelijke taal kon vertellen wat ik doe. Maar inmiddels worden ze door duizenden mensen per jaar gelezen.
In mijn kennisbank presenteer ik het liefst zoveel mogelijk objectieve feiten, maar de informatie gaat veelal over disciplines en termen die onhelder gedefinieerd en afgebakend zijn. Om die reden — en omdat ik daarover een uitgesproken mening heb — zijn deze pagina’s hoofdzakelijk geschreven vanuit mijn eigen kennis en ervaring.
Daarnaast probeer ik je op een visuele manier grip te geven op mijn disciplines en kennisgebieden door middel van mijn design-disciplines diagram.
Een actueel beeld van wat ik doe en wat ik voor je kan betekenen vind je op mijn homepage. Want hoewel mijn kennisbank je een totaalbeeld geeft van alle disciplines waar ik ervaring mee heb, heb ik mijn rol als multidisciplinair ontwerper in de afgelopen jaren met opzet ingeperkt. Dit zodat ik al mijn aandacht en focus kan leggen bij de disciplines waar met nadruk mijn hart ligt.
Wat is usability?
Gebruiksgemak binnen websites en applicaties
Usability is een ontwerp-discipline die zich richt op de gebruiksvriendelijkheid van producten. En binnen de officiële definitie kan het zich richten op letterlijk alle soorten producten: van wasmachines en auto’s tot afstandsbedieningen en websites. Binnen al dit soort producten (waarbij je als gebruiker interactie met het product hebt) speelt gebruiksvriendelijkheid namelijk een belangrijke rol. Maar binnen mijn sector richt usability zich puur en alleen op digitale interactieve producten. En daarom omschrijf ik usability als: een ontwerp-discipline die zich bezighoudt met de gebruiksvriendelijkheid van websites en applicaties.
Gebruiksvriendelijkheid hangt samen met de vraag of een product begrijpelijk, efficiënt en effectief is — en of het naar tevredenheid zijn functie vervult. Het richt zich op de vraag of iemand een product weet te gebruiken en of dit gebruik prettig en doeltreffend is.
Deze ‘prettigheid’ van een product wordt echter niet alleen bepaald door usability. Een samenspel van factoren beïnvloedt namelijk de totale ervaring van een product. En om die reden zie ik usability als een belangrijke sub-discipline van user experience design. User experience design is een overkoepelende discipline die zich richt op de totale gebruikerservaring van een product. En hieronder vallen onder andere het uiterlijk, het gebruiksgemak en het gebruiksgenot. Usability richt zich op de tweede factor in dit lijstje: het gebruiksgemak. En het houdt zich bezig met de vraag of een product voorspelbaar en naar behoren werkt, en of het werkt op een zo elegant (simpel) mogelijke manier.
Binnen usability draait het veel om logica. En het is in mijn ogen op veel gebieden een zeer rationele en vrij rechtlijnige ontwerp-discipline als gevolg daarvan. Ergens vind ik dit heel prettig. Want het is daarmee een discipline wiens effecten veel beter meetbaar en beredeneerbaar zijn dan bijvoorbeeld die van de meer esthetische ontwerp-disciplines. Maar aan de andere kant kan een product ook over komen als karakterloos wanneer het met teveel nadruk wordt vorm-gegeven vanuit gebruiksvriendelijkheid. De ratio krijgt dan namelijk zo’n bepalende rol dat deze het gevoel voor schoonheid, of ‘gevoel’ in het algemeen, aan de kant drukt.
Hier liep ik zelf tegenaan toen ik me net in usability begon te verdiepen. Toen ik de discipline ontdekte in het begin van 2012 (het was toen niet zo bekend als nu) was ik aanvankelijk helemaal verkocht. Al lange tijd had ik binnen mijn studie gezocht naar een soort ‘next level’ binnen mijn ontwerp-vaardigheden. En usability bood mij de psychologische verdieping waar ik naar zocht. Eindelijk had een discipline die zich nadrukkelijk bezighield met psychologie en met de gebruiker. En na deze ontdekking richtte ik direct mijn hele afstudeerproject op usability. Ik dompelde mijzelf onder ik de boeken van Jakob Nielsen ↗, wellicht de meest bekende usability specialist. En ik werkte zoveel artikelen door dat ik ervan overtuigd raakte dat usability voor mij het eindpunt zou zijn. Ik was gearriveerd. Dit was waar ik naar zocht en ik hoefde niks anders meer.
Ongeveer een maand later (waarin ik 5 boeken en tig artikelen las) merkte ik echter dat ik alles binnen mijn branche begon te zien door de bril van usability. En ik begon de meetlat van gebruiksvriendelijkheid te leggen langs alles dat ontworpen was. Heel leerzaam, dat zeker. Maar deze kritische, ultra rationele blik die zich zo nadrukkelijk richtte op slechts één dimensie van design begon steeds ongemakkelijker te voelen. En op een dag had ik de gedachte: “Als het aan Jakob Nielsen lag, zou volgens mij het hele internet eruit zien als een mix tussen MS-DOS ↗ en tekstuele html-pagina’s. Is dat de visie waaraan ik wil bijdragen?”
Zeer kort na deze ontnuchtering kwam er een een tweetal andere ontwerp-disciplines op mijn pad die de balans herstelden en mij mijn passie teruggaven. Dit waren user experience design en interaction design. Eveneens twee ontwerp-disciplines die psychologische diepgang hadden. En eveneens twee disciplines die de gebruiker van het product centraal stelden. Alleen hadden ze een andere invalshoek dan usability.
Ik stuurde mijn scriptie bij en richtte deze naast usability ook op user experience design. En hiermee stuurde ik ook mijn blik als ontwerper bij naar een meer holistische kijk op design, waarbij er naast gebruiksvriendelijkheid ruimte is voor karakter, gevoel en esthetiek.
Om tastbaar te maken hoe usability zich verhoudt tot deze andere disciplines heb ik een diagram ontworpen.
Usability in relatie tot andere disciplines
Design-disciplines diagram
Om grip te krijgen op de relatie die usability heeft met mijn andere disciplines ontwierp ik mijn zogenaamde design-disciplines diagram. Dit diagram toont mijn disciplines en kennisgebieden, en geeft weer hoe deze zich in mijn ogen tot elkaar verhouden en wat hun omvang is.
De discipline van usability is hier uitgelicht in het grijs. En zoals je kunt zien heeft het overlap met een aantal andere ontwerp-disciplines. De belangrijkste hiervan zal ik toelichten:
- User experience design: dit is een overkoepelende ontwerp-discipline die zich buigt over de totale gebruikerservaring van een digitaal interactief product. Usability zie ik als een sub-onderdeel van deze totale gebruikerservaring. En user experience design is nodig om de balans te bewaken tussen het gebruiksgemak en het gebruiksgenot. Wanneer het gebruiksgemak de overhand krijgt, kan het zo zijn dat een product erg rechtlijnig, rationeel en karakterloos wordt. Omdat alles ondergeschikt wordt aan de usability. User experience design (in combinatie met de onderstaande disciplines) is ervoor nodig om een goede balans te hebben tussen de ratio, regels en meetbaarheid van het gebruiksgemak — en het karakter, gevoel en de emotie van het gebruiksgenot.
User experience design is een discipline waar ik zelf mee in aanraking kwam net nadat ik usability ontdekt had, in het begin van 2012. En deze ontdekking was voor mij van groot belang, omdat mijn eigen blik op dat moment te nadrukkelijk gericht was op de rationaliteit van usability. Mijn ontdekking van user experience design bracht de harmonie terug in mijn kijk op design. En eigenaardig genoeg was user experience design als grote, overkoepelende discipline in die tijd nog minder bekend dan het toen eveneens vrij onbekende usability. - Interaction design: dit is een discipline die in feite een soort tegenhanger is van de rationelere discipline van usability. Interaction design houdt rekening met usability, maar richt zich specifiek op het creëren van karaktervolle interacties binnen een product. Interacties kun je zien als dialogen tussen de gebruiker van het product en het product zelf. En interaction design probeert deze dialogen zo menselijk mogelijk te maken, zodat een gebruiker niet het idee heeft dat hij met een stuk techniek te maken heeft, maar met een soort andere ‘persoon’. Deze menselijkheid en karaktervolheid zie ik als een belangrijk tegenwicht tegenover de rationele blik van usability.
- Visual design: visual design richt zich op het vormgeven van het totale digitale interactieve product. Dit is een esthetische discipline gericht op het visuele stuk (de vormgeving) van het product. En ook binnen visual design is er een balans nodig tussen gebruiksgemak en gebruiksgenot, en tussen ratio en emotie. Om die reden heeft een visual designer wel degelijk kennis nodig van usability. Hij dient er rekening mee te houden, maar zich er niet te nadrukkelijk door te laten leiden.
- User interface design: deze discipline richt zich met nadruk op de vormgeving van alleen de user interface. En het is de taak van een user interface designer om zich puur en alleen te richten op het visuele gedeelte van een gebruikersinterface. De gebruikersinterface is het bedieningspaneel waarmee een gebruiker interactie heeft met het product. En als metafoor kun je dit het beste zien als het stuur, de pedalen en het dashboard van een auto. Een visual designer ontfermt zich over het ontwerp van de hele auto. En een user interface designer is een ontwerper wiens specialisme ligt bij het stuur, de pedalen en het dashboard. Omdat dit de onderdelen zijn waarmee iemand invloed uitoefent op de auto, zijn deze extreem belangrijk. En deze ontwerper dient nadrukkelijk rekening te houden met zowel het gebruiksgemak (usability), als het gebruiksgenot (interaction design) als met het uiterlijk (visual design).
- Informatie-architectuur: deze ontwerp-discipline zie ik een beetje als ‘de gebruiksvriendelijkheid van informatie’. Het richt zich op het zo logisch en helder mogelijk indelen van informatie binnen een digitaal interactief product. En de taak van een informatie-architect is erop gericht om te kijken welke informatie relevant is, waar deze informatie dient te staan, en hij dient in de gaten te houden dat de informatie begrijpelijk is. In de sectie usability vs. informatie-architectuur kom ik nog even terug op deze discipline.
Wat doet een usability-specialist?
Testen, beoordelen en verbeteren
Bij de discipline van usability komt zelden of nooit visueel design kijken. In die zin dat de persoon die verantwoordelijk is voor de usability, zelden of nooit persoonlijk aan het vormgeven is (los van eventuele wireframes ↗, schetsen en prototypes). Usability richt zich op het gebruiksgemak van interactieve digitale producten. En in die hoedanigheid is het niet zozeer een ontwerp-discipline in de traditionele zin, als wel een discipline die zicht richt op het testen, beoordelen en verbeteren van deze producten. Om die reden spreken we ook niet over een ‘usability designer’, maar over een usability-specialist, een usability-consultant of een ‘usability engineer’. En deze persoon is dus niet zozeer een ontwerper, maar meer een onderzoeker, adviseur en strateeg. Toch kies ik er gemakshalve voor om usability wel als een ontwerp-discipline te bestempelen, simpelweg omdat het zo’n belangrijke rol speelt binnen mijn andere ontwerp-disciplines.
Een usability-specialist is vaak iemand die werkt binnen een groter team van ontwerpers, zoals de opsomming van disciplines hierboven al aangeeft. En als het gaat om de specifieke taken van een usability-specialist dan kun je die globaal omschrijven als (onder andere):
- De doelgroep van het product interviewen
- Het profiel van de gebruiker van het product in kaart brengen
- Het in kaart brengen van de gebruikerseisen in de beginfase van een project
- Gebruikerstests afnemen
- Gebruikers van het product interviewen
- Gebruikerspatronen in kaart brengen
- Focusgroepen organiseren
- Het in kaart brengen en analyseren van veldonderzoek
- Het overleggen van dit alles naar de andere ontwerp-disciplines
- Usability-doelen en cijfers definiëren, om zo te kunnen meten in hoeverre het product voldoet
- Brainstormen over nieuwe interface-ideeën
- Wireframes en prototypes ontwerpen ten aanzien van deze ideeën
- Adviseren omtrent ontwerp-aanpassingen
- Adviseren omtrent de keuze voor het uiteindelijke ontwerp van het product
- Etc.
Let wel, in veel gevallen is de lijst met taken van een usability-specialist nog veel omvangrijker. En daarmee kun je zien hoe gewichtig en diepgaand de discipline van usability eigenlijk is.
Belangrijk is daarbij ook om te benadrukken dat een usability-specialist vrijwel altijd werkt binnen grotere teams. En de usability-specialist kan in die hoedanigheid binnen zijn functie heel specifiek en diepgaand te werk gaan ten aanzien van zijn deel van het project. De andere onderdelen, zoals bijvoorbeeld het genoemde gebruiksgenot en het esthetische deel van het product, vallen dan onder de verantwoordelijkheid van andere ontwerp-disciplines.
Mijn eigen rol als usability-specialist is de afgelopen jaren echter beknopter geweest. Als onderdeel van mijn scriptie heb ik veel van de bovenstaande taken in meerdere of mindere mate uitgevoerd. Maar vanaf het moment dat ik zzp’er werd heb ik mijn kennis van usability vooral ingezet binnen een adviserende rol.
Mijn klanten bestonden voornamelijk uit zzp’ers, startups en kleine bedrijven. En deze mensen hadden doorgaans niet de middelen om een grootschalig usability-project op te zetten ten aanzien van hun website of applicatie.
In deze gevallen werd ik ingeschakeld om de ‘big wins’ en ‘quick wins’ in kaart te brengen ten aanzien van het gebruiksgemak van hun product. En mijn uitgangspunt hierbij was de 80/20-regel (ook wel het pareto-principe ↗ genoemd), die zegt dat 80% van alle verbetering te behalen is met 20% van de aanpassingen. Kortom: het was mijn taak om de 20% aan verbeterpunten te vinden die tot 80% verbetering zouden leiden.
Mijn werkwijze was dat ik de website of applicatie doorliep vanuit het perspectief van de gebruiker (iemand zonder voorkennis). En deze open blik, samen met mijn kennis van usability, leidde tot het vinden van verbeterpunten. Die verbeterpunten bracht ik vervolgens in kaart binnen een adviesrapport. En dit rapport toonde naast mijn adviezen ook mijn onderbouwing, zodat mijn klant niet alleen antwoord kreeg op het ‘wat?’, maar ook op het ‘waarom?’.
Usability vs. informatie-architectuur
De gebruiksvriendelijkheid van informatie
Bij mijn design-disciplines diagram vertelde ik al dat ik informatie-architectuur zie als ‘de gebruiksvriendelijkheid van informatie’. Informatie-architectuur is een kleinere sub-discipline binnen het totaal van mijn ontwerp-disciplines. En het richt zich zoals de naam letterlijk zegt op de architectuur van informatie. Of, tastbaarder gezegd: informatie-architectuur richt zich op het zo logisch en helder mogelijk indelen en presenteren van informatie, binnen een digitaal interactief product.
Een informatie-architect kijkt naar welke informatie relevant is, of die informatie begrijpelijk is, en waar deze informatie het beste gepresenteerd kan worden zodat het voor de gebruiker toegankelijk is. En ik zie een informatie-architect in feite als een usability-specialist die zich gespecialiseerd heeft in het informatie-gedeelde van digitale interactieve producten.
Belangrijk om te vermelden is dat dit informatie-gedeelte niet alleen gericht is op de tekstuele inhoud van producten (de content), maar op het geheel van elementen dat taal-gerelateerd is. En hieronder vallen ook belangrijke zaken als: menu’s, eventuele onderdelen van de gebruikersinterface, hiërarchieën, visuele elementen, labels en beschrijvingen.
Net als bij usability staat ook bij informatie-architectuur de gebruiker centraal en speelt psychologie een belangrijke rol. Informatie-architectuur begint bij het begrijpen van de behoeften van de gebruiker, en bij de vraag hoe hij zich gedraagt en naar informatie zoekt. Zodra dit duidelijk in kaart gebracht is, kan een informatie-architect beginnen met het uitdenken en uitwerken van zoiets als: een sitemap ↗, een hoofdmenu, de gebruikersinterface, een gebruikersflow ↗, wireframes, etc.
Ook binnen deze discipline is het van grote waarde dat de informatie-architect zijn eigen vakkennis van tijd tot tijd kan uitschakelen, zodat hij vanuit het perspectief van een gebruiker zonder voorkennis naar de informatie en haar presentatie kan kijken. Ikzelf probeer deze vaardigheid ook met grote regelmaat te trainen en scherp te houden door middel van het verfijnen van mijn eigen website. Informatie-architectuur is namelijk een discipline die ik erg stimulerend vind. En geloof het of niet, maar zoiets als het opnieuw uitdenken van de sitemap of de footer van mijn website is iets waar ik in het weekend eens lekker voor ga zitten. Binnen deze context zijn de eventuele gevolgen van mijn aanpassingen voor mijn eigen rekening, en dat geeft mij een grote vrijheid om te experimenteren. En daarnaast is het verfijnen en optimaliseren van dingen, evenals het verwijderen van ruis en onduidelijkheid, een passie van me. En dit voelt dus niet als werk.
Website-usability checklist
16.700 bezoekers voor het bijproduct van mijn scriptie
De scriptie die het sluitstuk vormde van mijn studie (CMD ↗) was gericht op usability en user experience design. In die scriptie deed ik onderzoek naar de kwaliteit van de websites van Nederlandse psychologen. En het document beschrijft de kwaliteit van deze websites op het gebied van hun gebruiksgemak en gebruiksgenot.
Nadat ik was afgestudeerd besloot ik om mijn scriptie in zijn geheel op deze website te publiceren, zodat psychologen hun voordeel konden doen met mijn bevindingen en adviezen. En inmiddels is hij door meer dan 4.100 mensen bezocht.
Een belangrijk bijproduct van deze scriptie was mijn zogenaamde ‘website-usability checklist’. Dit was een checklist die ik had ontwikkeld om de gebruiksvriendelijkheid van de websites van deze psychologen mee te kunnen meten. Deze checklist had in mijn ogen eveneens de potentie om een groter belang te dienen. En misschien zelfs een nog groter belang dan de scriptie zelf. Waar de scriptie namelijk met nadruk gericht was op de websites van psychologen, was deze usability-checklist toepasbaar op iedere website. En daarom zou deze van waarde kunnen zijn voor in feite iedereen die de gebruiksvriendelijkheid van een website zou willen meten.
Om die reden besloot ik om twee maanden na het publiceren van mijn scriptie, ook mijn website-usability checklist op deze website te publiceren. En tot mijn verbazing overtreft de impact van dit scriptie-bijproduct mijn gehele scriptie ruimschoots. Inmiddels is deze checklist namelijk door 16.700 mensen bezocht. En hij is zelfs een onderdeel van de les- en examenstof op op een aantal mbo-opleidingen.
In de oorspronkelijke opzet was deze usability checklist het resultaat van het lezen van 5 boeken en zeker 50 artikelen over usability, in combinatie met een week aan vertaal- en schrijfwerk. Er was in 2012 namelijk geen Nederlandstalige usability-literatuur (laat staan usability-checklist) te vinden. En mijn doel om een Nederlandstalige checklist te ontwikkelen was de oorspronkelijke reden waarom ik mijzelf onderdompelde in de (toen nog uitsluitend Engelstalige) usability-literatuur van onder andere Jakob Nielsen.
Door de jaren heen heb ik de checklist herschreven, verfijnd en ge-update. En meer dan een decennium later is het nog steeds de pagina met de langste leestijd van mijn hele website.
Ben je nieuwsgierig? Neem dan een kijkje op de pagina: Website-usability checklist
Mijn huidige rol als usability-specialist
Mijn kennis is beschikbaar
Sinds eind 2021 ligt mijn focus voor onbepaalde tijd bij logo ontwerp en identity design. Toen ik deze beslissing nam was ik namelijk meer dan een decennium werkzaam als zelfstandig multidisciplinair ontwerper, en ik had behoefte aan meer focus in mijn diensten-aanbod. Om die reden heb ik onder andere mijn interactieve ontwerp-disciplines op non-actief gezet. Hieronder vallen: visual design, user experience design, interaction design en usability. Maar mijn kennis en 10+ jaar ervaring ten aanzien van deze disciplines is nog wel beschikbaar. Dat las je onder andere terug op deze pagina, maar ook in de vorm van consultancy kun je hier nog een beroep op doen. Binnen consultancy-projecten werp ik me op als een onbevangen adviseur die met adviezen en ideeën komt. En ik stap dan in de rol van meedenker, kritisch denker, omdenker en uitdenker.
Daarnaast pas ik mijn kennis en ervaring nog sporadisch toe op een visuele manier binnen grotere identity design-projecten. In deze gevallen vraagt mijn klant mij om een ‘visuele voorzet’ van een website of een ander digitaal product te creëren. Dit is een soort concept-ontwerp dat mijn klant een beeld geeft van mijn visie voor de oplossing van zijn vraagstuk.
Kan ik binnen deze scenario’s van waarde zijn voor jouw project?
Stuur dan een mailtje naar: studio@paulchristian.nl
Kennisbank
Meer over mijn disciplines en kennisgebieden
Dit is een pagina uit mijn kennisbank, en mijn kennisbank bevat informatieve pagina’s over mijn disciplines en kennisgebieden.
Deze pagina’s heb ik oorspronkelijk geschreven voor mijn klanten, zodat ik hun in begrijpelijke taal kon vertellen wat ik doe. Maar inmiddels worden ze door duizenden mensen per jaar gelezen.
De leidraad binnen deze kennisbank is mijn zogenaamde design-disciplines diagram. Dit is een diagram dat ik ontwikkelde om visueel inzichtelijk te maken wat mijn disciplines en kennisgebieden zijn, en hoe ze zich tot elkaar verhouden qua positie en gewicht.