Typografie

Het vormgeven van tekst

Typografie houdt zich bezig met het vormgeven van tekst. De letters die je nu leest vallen onder typografie. Steker nog, alle tekst die je leest valt onder typografie. Iemand heeft die tekst namelijk hoe dan ook een vorm gegeven. En zelfs het instellen van een Word-document in een standaard lettertype valt onder typografie.
Typografie heeft een grote invloed op iedere vorm van design waar tekst in voorkomt. Tekst zelf communiceert namelijk iets, maar de opmaak van die tekst communiceert (op een visuele manier) ook iets.

Op deze pagina leg ik je uit wat typografie is, hoe typografie zich verhoudt tot mijn ontwerp-disciplines, hoe een ontwerper typografie inzet, en wat mijn huidige rol is met betrekking tot typografie.

Toelichting

Dit is een pagina uit mijn kennisbank. Mijn kennisbank bevat informatieve pagina’s met uitleg over mijn disciplines en kennisgebieden. Oorspronkelijk schreef ik deze pagina’s voor mijn klanten, zodat ik hun in begrijpelijke taal kon vertellen wat ik doe. Maar inmiddels worden ze door duizenden mensen per jaar gelezen.

In mijn kennisbank presenteer ik het liefst zoveel mogelijk objectieve feiten, maar de informatie gaat veelal over disciplines en termen die onhelder gedefinieerd en afgebakend zijn. Om die reden — en omdat ik daarover een uitgesproken mening heb — zijn deze pagina’s hoofdzakelijk geschreven vanuit mijn eigen kennis en ervaring.
Daarnaast probeer ik je op een visuele manier grip te geven op mijn disciplines en kennisgebieden door middel van mijn design-disciplines diagram.

Een actueel beeld van wat ik doe en wat ik voor je kan betekenen vind je op mijn homepage. Want hoewel mijn kennisbank je een totaalbeeld geeft van alle disciplines waar ik ervaring mee heb, heb ik mijn rol als multidisciplinair ontwerper in de afgelopen jaren met opzet ingeperkt. Dit zodat ik al mijn aandacht en focus kan leggen bij de disciplines waar met nadruk mijn hart ligt.

Wat is typografie?

En het belang van de balans tussen vorm en functie

Typografie is een ontwerp-discipline die zich richt op het uitdenken en vormgeven van alle aspecten ten aanzien van tekst. En het beperkt zich hierbij niet alleen tot de keuze voor een bepaald lettertype. Maar het buigt zich ook over zaken als: de lettergrootte, de letter-dikte ↗, de letter-schuinheid (cursief ↗), letter-schreven ↗ (of het gebrek daaraan), contrast, de tekenafstand ↗, de regelafstand ↗ en nog vele andere onderdelen.
Daarbij komt dat typografie een discipline is waarin een ontwerper twee ballen in de lucht moet houden. Hij heeft namelijk te maken met zowel functie als vorm. En de functie van tekst is meestal in eerste instantie dat de tekst goed leesbaar is. Dit is doorgaans prioriteit nummer één, en pas daarna komt de vorm van de tekst. Want aan een prachtig opgemaakte tekst die onleesbaar is heb je immers weinig.

Een perfecte balans tussen leesbaarheid en vormgeving is soms lastig te bewaken. Unieke lettertypes zijn namelijk al snel prikkelend voor het menselijk oog. En deze zijn dus erg geschikt om de aandacht te trekken naar een tekst. Echter, diezelfde uniekheid zorgt er vaak kort daarna voor dat de kijker afhaakt omdat het de leesbaarheid schaadt. Anders gezegd: de meer bijzondere lettertypes zijn effectief in het pakken van de aandacht, maar zelden even effectief in het prettig leesbaar maken van de tekst zelf. En om die reden spelen vele organisaties (en ontwerpers) al snel op ‘safe’ als het gaat om lettertypes.
Maar dit is jammer, want juist typografie is een onderdeel dat een enorme impact heeft op een ontwerp. Ik zou zelfs bijna zeggen (hoewel het niet zo zwart-wit is) dat typografie even essentieel is als kleurgebruik. Kleuren creëren namelijk een bepaalde sfeer en roepen gevoelens op, maar lettertypes doen hetzelfde. En wellicht zelfs nog nadrukkelijker, want de ‘visuele toon’ van een lettertype straalt af op de toon van de tekst. Bijvoorbeeld: een tekst die zeer vriendelijk van toon is, zou niet helemaal als zodanig uit de verf komen wanner deze gezet is in een lettertype met scherpe kartelranden. Het visuele karakter van dit lettertype botst immers met het karakter van de tekst. En het is dus de taak van ontwerpers om binnen de discipline van typografie te zorgen voor een optimale combinatie van leesbaarheid, vormgeving en karakter.
Het creëren van deze optimale combinatie is lastig omdat er zoveel bewegende onderdelen zijn binnen typografie. In vogelvlucht zal ik er een aantal toelichten.
Als ontwerper heb je binnen typografie te maken met onder andere:

  • Lettertypes ↗ — Naar schatting zijn er zo’n 500.000 verschillende lettertypes. Ieder met zijn eigen sterke en zwakke punten. Ieder met zijn eigen (visuele) karakter. En los van categorieën als: modern, klassiek, decoratief, handgeschreven, met-schreef, schreefloos en egyptienne ↗, heeft ieder lettertype eigenschappen die het geschikt of minder geschikt maken voor bepaalde teksten, tekstlengtes en scenario’s. Om die reden is een ontwerper doorgaans bekend met een groot aantal lettertypes en tast hij binnen zijn ontwerpen af welke het meest geschikt zijn. Zoals gezegd heeft hij daarbij rekening te houden met zowel het visuele aspect van het lettertype als diens leesbaarheid. En de meest geschikte lettertypes worden mede bepaald door de inhoud van de tekst, de tekstlengte, en het medium.
  • De lengte van de tekst: typografie buigt zich over het vormgeven van alle tekst. Dus of het nou één woord betreft (zoals bijvoorbeeld bij een typografisch-logo), de teksten van een website, of een omvangrijk boek, alles valt onder typografie. Iedere situatie komt met zijn eigen kansen en beperkingen. En uiteraard gelden er uiteenlopende regels als het gaat de lengte van de tekst. Deze regels hangen onder andere samen met de vraag op welk medium de tekst staat, wat het doel van de tekst is, en wat de doelgroep van de tekst is.
  • De indeling van de tekst binnen het betreffende medium — Waar staat de tekst? Hoeveel ruimte is er voor de tekst? Wat is een aantrekkelijke of efficiënte indeling van de tekst? Moet de tekst worden ingekort vanwege ruimtegebrek? Of moet deze juist anders worden vormgegeven omdat de tekst kort is en er teveel loze ruimte in het ontwerp overblijft? Wordt de tekst opgedeeld in secties of kolommen? Of wordt het een aaneengeschakeld stuk tekst? Dit soort zaken en meer buigen zich over de indeling (in feite de ‘lay-out’) van de tekst.
  • De hiërarchie van de tekst — Hiërarchie is belangrijk (zeker binnen langere stukken tekst) omdat daarmee de lezer weet op welk niveau hij zich in de tekst bevindt. Om die reden wordt onder andere een zogenaamde koppenstructuur gehanteerd. Koppen (die je kunt zien als titels) geven namelijk aan — vaak door middel van opmaak en/of het lettertype-formaat — hoe een tekst is opgebouwd. De kop 1 (titel) van een tekst is bijvoorbeeld vaak het grootst. De kop 2 (subtitel) is vaak een slag kleiner. En eventuele koppen 3 en verder (sub-subtitels) zijn nog weer een slag kleiner. Door middel van deze opmaak kan een lezer in één oogopslag (nog zonder te lezen) zien waar hij dient te beginnen met lezen, wat zoal de hoofdonderwerpen van de tekst zijn, en hij kan makkelijker ‘scannen’ naar bepaalde sleutelwoorden of onderwerpen in de tekst zelf.
  • Witruimte — Dit noem ik ‘visuele adempauzes’. Tekst (vooral langere stukken tekst) dient onderbroken te worden door witruimten. Witruimten zijn de lege ruimtes tussen bijvoorbeeld de titels en de alinea’s. Maar ook de ruimte rondom een tekst (boven, onder, links en rechts) valt onder witruimte. Witruimte zorgt ervoor dat tekst ademt en dat het voor het menselijke oog prettig leesbaar is. En daarnaast heeft het als bijeffect dat een tekst minder droog en saai oogt. Een tekst van bijvoorbeeld 400 woorden die weinig of geen witruimten bevat oogt namelijk veel drukker en meer als ‘huiswerk’ om te lezen dan een tekst van 400 woorden die is opgedeeld in 4 paragraven met witruimtes ertussen.
  • De leesbaarheid van de tekst — Hoewel witruimte essentieel is voor een prettige leesbaarheid, zijn er nog vele andere factoren die dat beïnvloeden. Leesbaarheid kun je zien als de ‘usability van tekst’. Het richt zich op de vraag of een tekst goed en prettig te lezen is en in feite komen hier alle voorgaande onderdelen in terug. Het lettertype, de lengte van de tekst, de indeling van de tekst qua lay-out, de hiërarchie van de tekst en de witruimtes. Al deze factoren spelen een rol in de leesbaarheid. En daarnaast zijn er nog tekst- en lettertype-specifieke onderdelen die bijdragen aan leesbaarheid. Zo speelt bijvoorbeeld de zinsbreedte een belangrijke rol. Dit richt zich op de vraag hoeveel woorden er in één zin passen voor deze zin overgaat op de volgende regel. Wanneer zinnen namelijk te lang zijn kan het menselijk oog deze minder goed volgen en maakt dat het lezen vermoeiend. En een zelfde regel geldt bij de tekenafstand, ook wel letterspatiëring genoemd. Wanneer letters te dicht tegen elkaar aan staan, of te ver uit elkaar staan beïnvloedt dit het leesgemak. En dit speelt ook bij de regelafstand. De regelafstand bepaalt de verticale afstand tussen twee zinnen. Is deze afstand te groot dan wordt het leestempo ondermijnd. En is deze te nauw dan staan de zinnen te dicht op elkaar en kan het menselijk oog minder goed overschakelen van de huidige naar de volgende regel.
  • De vraag waar de aandacht op moet vallen — Wat is het doel van de tekst? Is deze informatief van aard? Zet het aan tot een bepaalde actie? Of is het puur ter identificatie? (zoals bij logo’s het geval is). Afhankelijk van het doel van de tekst kan ervoor gekozen worden om bepaalde onderdelen in de tekst uit te lichten door diens opmaak. Denk bijvoorbeeld aan het dik-gedrukt maken van woorden waar de nadruk op moet vallen, het cursief maken van citaten, of het onderstrepen van een interactieve link.

Al met al bestaat typografie uit een enorme hoeveelheid bewegende onderdelen. En dat maakt het tot een discipline dat dusdanig omvangrijk is dat je er een hele carrière aan zou kunnen wijden.

Typografie in relatie tot ontwerp-disciplines

Design-disciplines diagram

Om aan te tonen hoe ik de invloed zie van typografie heb ik deze discipline (die ik ten opzichte van mezelf beschouw als een kennisgebied) verwerkt in mijn zogenaamde design-disciplines diagram. Dit diagram toont alle disciplines en kennisgebieden waar ik ervaring mee heb en laat zien hoe ze zich tot elkaar verhouden en wat hun omvang is.

Venn diagram met daarin mijn disciplines en kennisgebieden aangegeven in cirkels. Typografie is in het grijs uitgelicht.
Venn diagram met daarin mijn disciplines en kennisgebieden aangegeven in cirkels. Typografie is in het grijs uitgelicht.

Zoals je ziet is typografie uitgelicht in het grijs en staat het in de grootste cirkel van het diagram: die van art direction en branding. Het staat met opzet apart van de andere disciplines, maar wel binnen deze grootste cirkel. En dat komt omdat typografie (net als kleurenpsychologie) alle disciplines beïnvloedt. Net als kleur, is de invloed van tekst en diens opmaak namelijk heel groot in vrijwel alles dat ik ontwerp. Maar typografie wordt vaak al bepaald binnen de allereerste disciplines van een project. En dat zijn de disciplines van branding en art direction. Binnen de discipline van branding wordt het karakter van een organisatie in kaart gebracht of uitgedacht. En direct daarop volgt de discipline van art direction, waarbinnen het visuele karakter van een organisatie wordt uitgedacht. Deze twee disciplines gaan hand in hand omdat het visuele karakter een vertaling is van het (innerlijke) karakter van een organisatie.
Een visueel karakter van een organisatie heet ook wel een ‘visuele identiteit’. En naast het logo van een organisatie en diens kleurenpalet is typografie een essentieel onderdeel van een visuele identiteit. Bij de discipline van art direction wordt deze visuele identiteit afgetast en uiteen gezet. En de discipline van identity design wordt vervolgens ingeschakeld om deze visuele identiteit te vangen in een set van regels en richtlijnen. Deze regels en richtlijnen (vaak gevat in een zogenaamd ‘identity book’) geven vervolgens richting aan alle andere te ontwerpen producten: van de visitekaartjes tot de website en alles daar tussen in. En zo beïnvloedt typografie via de visuele identiteit dus alle andere ontwerp-disciplines.

Hoe zet een ontwerper typografie in?

Het sturen van perceptie

Typografie heeft doorgaans betrekking op informatieve elementen en is in staat om los van de inhoud van die elementen sfeer te scheppen en om karakter te tonen. En op die manier is typografie enorm invloedrijk. Typografie kan bepalen of een tekst gelezen wordt of niet. Het kan aarzelingen van de lezer remmen of wegnemen. Het kan mensen aanmoedigen om iets te doen of te laten. Het kan formele organisaties helpen om benaderbaar over te komen. En het kan jonge organisaties een zekere autoriteit geven waardoor ze serieuzer genomen worden. Kortom: typografie kan veel, en nog veel meer dan deze voorbeelden. En dat komt omdat het direct in verband staat met perceptie. Typografie beïnvloedt namelijk de perceptie van een tekst, de perceptie van de informatie in die tekst, en de perceptie van de organisatie van wie de tekst is. En voor het sturen van perceptie (één van de taken van een ontwerper) is typografie dus een zeer belangrijk middel.

Mijn huidige rol met betrekking tot typografie

Een zeer interessant kennisgebied

Omdat typografie uit zoveel bewegende onderdelen bestaat en omdat haar invloed binnen design zo groot is, vind ik het een zeer interessante discipline. Maar daarnaast is het zo dat (net als bij kleurenpsychologie) de invloed van typografie binnen statisch design lang niet altijd meetbaar te maken is. En om die reden handel ik binnen deze discipline op basis van smaak, theorie, ervaring en intuïtie. De effecten van typografie op een lezer zijn buiten interactieve digitale producten namelijk om erg lastig na te gaan. En daarom moet een ontwerper zelfstandig goed onderbouwde en weloverwogen inschattingen maken ten aanzien van dit onderdeel.

Net als bij kleurenpsychologie zie ik ook de discipline van typografie als een ‘kennisgebied’ van me en niet als een discipline. En dat is omdat typografie als discipline zo diepgaand is dat ik er met gemak een fulltime carrière aan zou kunnen wijden. Kortom: door de omvang van de discipline hanteer ik de meer bescheiden term van ‘kennisgebied’. En daarom staan zowel kleurenpsychologie als typografie binnen mijn design-disciplines diagram apart van de andere disciplines.
Wel is het zo dat ik mijn vaardigheden ten aanzien van typografie in hetzelfde licht zie als mijn vaardigheden binnen kleurenpsychologie. Ik hanteer namelijk ook binnen typografie mijn standpunt dat mijn smaak, theorie, ervaring en intuïtie niet een simpele optelsom zijn, maar dat ze elkaar in het meervoud versterken. Kortom, ik zie ze als: smaak × theorie × ervaring × intuïtie. En wanneer slechts één van deze onderdelen in vaardigheid toeneemt, dan beïnvloedt dat de totale som van alle onderdelen. En zo spring mijn totale vaardigheid dan dus bijvoorbeeld niet van 100 naar 101, maar bijvoorbeeld naar 125.

Als het gaat om de vraag hoe ik typografie op dit moment inzet dan is het antwoord als volgt: puur en alleen binnen logo ontwerp en identity design. Want op dit moment ligt mijn volledige focus als ontwerper bij deze twee disciplines. Beiden zijn een grote passie van me, en om die reden besloot ik eind 2021 om mij volledig op deze twee disciplines te richten. Maar omdat een visuele identiteit (in combinatie met een logo) in feite de ‘visuele trendzetter’ is voor alle andere ontwerp-disciplines zit ik als het ware direct bij de bron. En mijn kennis en vaardigheden omtrent typografie pas ik dus op die plek toe, daar waar de impact het grootst is, en daar waar het de koers bepaald voor alles wat volgt.

Kennisbank

Meer over mijn disciplines en kennisgebieden

Dit is een pagina uit mijn kennisbank, en mijn kennisbank bevat informatieve pagina’s over mijn disciplines en kennisgebieden.
Deze pagina’s heb ik oorspronkelijk geschreven voor mijn klanten, zodat ik hun in begrijpelijke taal kon vertellen wat ik doe. Maar inmiddels worden ze door duizenden mensen per jaar gelezen.
De leidraad binnen deze kennisbank is mijn zogenaamde design-disciplines diagram. Dit is een diagram dat ik ontwikkelde om visueel inzichtelijk te maken wat mijn disciplines en kennisgebieden zijn, en hoe ze zich tot elkaar verhouden qua positie en gewicht.

Op zoek naar dé ontwerper voor jouw logo en visuele identiteit?

Of heb je een ander project, of een vraag?
Ik hoor graag van je:

Projecten